Therapeutisch vaccin, een hoop voor kankers met een slechte prognose.

Dankzij kankeronderzoek overleven meer en meer mensen hun kanker. Helaas zijn er nog zeldzame of moeilijk te behandelen vormen van kanker met een zeer slechte prognose. Prof. Eva Lion en haar team bestuderen therapeutische vaccins als een nieuwe manier van behandeling om hoop in overwinning om te zetten. De resultaten van de laatste jaren, met name dankzij de financiële steun van Stichting tegen Kanker, zijn veelbelovend.

Vertel ons over je motivatie als onderzoeker

Waarom wilde je betrokken raken bij kankeronderzoek?

Ik ben een wetenschapper, gespecialiseerd in “immunologie”. Een van de belangrijkste gebieden van deze specialisatie is het kankeronderzoek. Ik ben altijd geïnteresseerd geweest in onderzoek en in het bijzonder in het vinden van antwoorden op de waarom- en hoe-vragen om problemen op te lossen.

Wat motiveert u in het bijzonder om uw onderzoek voort te zetten?

Mijn motivatie kan in één woord worden samengevat: impact. Kankeronderzoek is een lonend gebied met een relevante sociale impact. Als ik zie wat deelname aan een klinische studie oplevert voor de patiënt enerzijds, maar ook voor een onderzoeksteam anderzijds, door een alternatieve therapie aan te bieden met een kans op verbetering waar er geen andere opties zijn, dan is dat buitengewoon motiverend.

In uw onderzoek, in welke soorten kanker bent u geïnteresseerd en waarom?

Ons onderzoek is gericht op zeldzame of moeilijk te behandelen tumoren, voornamelijk kankers met een zeer slechte prognose. Met andere woorden, patiënten voor wie de behandeling niet afdoende is. Wij concentreren ons op celtherapieën voor onder meer acute myeloïde leukemie, een bloedkanker. Deze ziekte heeft, ondanks een aantal goede behandelingsmogelijkheden, een 5-jaar overlevingskans van minder dan 30%. De meeste patiënten hervallen uiteindelijk. Dit is waar we onze immunotherapie implementeren.

De resultaten van in 2005 gestarte klinische studies hebben aangetoond dat de door ons ontwikkelde cellulaire immunotherapie haalbaar en veilig is bij patiënten met acute myeloïde leukemie (na standaardbehandeling).

In een volgende fase hebben wij deze therapeutische strategie toegepast op andere soorten kanker, waaronder longvlieskanker (mesothelioom of asbestgerelateerde kanker), waarvoor wij steun hebben gekregen van Stichting tegen Kanker voor verschillende opeenvolgende projecten. Wij hebben ook veelbelovende resultaten voor kwaadaardige hersentumoren bij volwassenen in combinatie met standaardbehandeling. In oktober 2021 startten we een nieuwe studie voor kinderen met hersen- en hersenstamtumoren.
De overlevingspercentages voor deze vormen van kanker zijn laag en dwingen ons tot innovatie in ons werk.

Kunt u uitleggen wat een therapeutisch vaccin is, hoe het werkt en waarom het belangrijk is voor patiënten?

Een vaccin is een biologisch preparaat dat het lichaam in staat stelt een infectieuze agens te leren herkennen door het immuunsysteem te stimuleren. Het heeft een preventieve rol. Een vaccin stelt het lichaam dat met de ziekteverwekker in contact komt, in staat snel te reageren om de ziekteverwekker te vernietigen en te elimineren.

In tegenstelling tot een preventief vaccin, wordt een therapeutisch vaccin gebruikt om een ziekte te behandelen. Het principe is hetzelfde: het vaccin zal het lichaam leren de ziekte te herkennen, te beperken of zelfs te elimineren. Er bestaan verschillende soorten therapeutische vaccins, die alle tot doel hebben het lichaam aan te zetten tot de vernietiging van de kanker.

Kankercellen zijn van oorsprong lichaamscellen die manieren hebben ontwikkeld om door het immuunsysteem niet als vreemd te worden herkend of zelfs te worden geneutraliseerd. Deze kankercellen hebben de vrije hand om te groeien en schade aan te richten. Met een therapeutisch kankervaccin willen we het immuunsysteem “repareren” en stimuleren, zodat het kankercellen op de juiste manier kan opsporen, de ontwikkeling van nieuwe kankercellen kan voorkomen, en de kankercellen kan aanvallen en elimineren.

Welk type van therapeutisch vaccin gebruikt u en bij welke tumor types?

We gebruiken een celtherapie die dendritische celtherapie heet. We nemen dendritische cellen (dat zijn immuuncellen) uit het lichaam van de patiënt. In het laboratorium worden ze gekweekt en geladen met een “kankermerker” die het immuunsysteem moet leren als vreemd te herkennen. De “kankermerker” – die we kunnen beschouwen als een vlaggetje – en die we gebruiken is het Wilms’ tumor-1 antigeen (WT1). Dit is een eiwit dat bij sommige vormen van kanker in de cel tot overexpressie komt, maar niet voldoende signaal afgeeft om door het lichaam te worden waargenomen. Het doel van celtherapie is dit signaal op te vangen.

Na ongeveer acht dagen in het laboratorium zijn de therapeutische immuuncellen klaar om bij de patiënt te worden geïnjecteerd. Momenteel behandelen wij patiënten met specifieke vormen van bloedkanker, longvlieskanker, hersen en hersenstamtumoren met dit experimentele vaccin in combinatie met standaardtherapieën om de veiligheid en de indicatie van werkzaamheid ervan te evalueren.

Werkt een therapeutisch vaccin met één universele kankermerker?

Het concept van dendritische celtherapie kan worden toegepast met verschillende kankermerkers, mits deze in tumoren kunnen worden geïdentificeerd. Deze merkers zouden op dezelfde manier kunnen worden gebruikt als een signaal om deze tumoren te herkennen.

Helaas is er niet één universele merker, dus moeten we deze verschillende merkers identificeren. Voor de soorten tumoren die wij vandaag met het experimentele therapeutische vaccin behandelen, weten wij dat de meerderheid positief is voor WT1. Dit is het resultaat van jarenlang onderzoek. Er zijn verschillende (inter)nationale onderzoeksgroepen die andere kankermerkers bestuderen volgens hetzelfde concept met dendritische cellen dat wij in Antwerpen toepassen.

Wat zijn volgens u de huidige uitdagingen op het gebied van immunotherapie en therapeutische vaccins?

Informeer en communiceer goed.

Immunotherapie is een overkoepelende term voor zeer verschillende strategieën die een vergelijkbaar doel hebben, namelijk je eigen lichaam tegen kanker te laten werken. De manieren om dit te doen zijn divers. Het is soms moeilijk uit te leggen waarom niet iedereen recht heeft op “immunotherapie”. De therapie kan eenvoudig of complex zijn om te produceren, maar het is inherent aan deze gerichte therapieën dat aan specifieke ziektecriteria moet worden voldaan om werkzaamheid te verwachten. Als het vaccin blauwe vlaggen kan herkennen, maar de patiënt heeft er geen, heeft de therapie weinig zin.

Het vinden van universele en gemeenschappelijke merkers

Een andere uitdaging is een toepassing te vinden voor de meerderheid van de patiënten die momenteel weinig vooruitzichten hebben. Het zoeken naar nieuwe kankermerkers, bij voorkeur universele en gangbare, is een echte uitdaging.

Therapeutische kankervaccins beschikbaar maken

Het beschikbaar maken van dergelijke therapeutische vaccins is vandaag de dag nog een echte uitdaging. De infrastructuur en de mensen die daarvoor nodig zijn, zijn zeer gespecialiseerd en dat brengt kosten met zich mee.

De veranderingen in de wetgeving van de afgelopen tien jaar hebben geleid tot extra administratieve lasten en onvermijdelijk hogere kosten.

De uiteindelijke uitdaging bestaat erin deze therapeutische vaccins beschikbaar te maken voor een groter aantal mensen, voor grotere patiëntengroepen, maar vooral ook buiten de studies om, d.w.z. voor de registratie van geneesmiddelen. 

Komt u als onderzoeker vaak in contact met kankerpatiënten? Zo ja, hoe gebeurt dit?

In klinisch onderzoek zien we patiënten, maar niet op dagelijkse basis. Het is belangrijk de behoeften vast te stellen in termen van doeltreffendheid van ons onderzoek, maar ook in termen van de therapeutische ervaring en de kwaliteit van het leven van de patiënt. Als onderzoeker kan ik een therapie ontwikkelen, maar als de patiënt fasen moet doorlopen die de kwaliteit van zijn leven verminderen, heeft het niet veel zin die behandeling op de markt te willen brengen. Het is dus belangrijk om daar zoveel mogelijk rekening mee te houden.

De dialoog met de patiënten is zeer belangrijk. Begin 2021 hebben we een patiëntencommissie opgericht om de interactie rond academisch oncologisch onderzoek aan de universiteit en het Universitair Ziekenhuis Antwerpen te vergemakkelijken. Wij informeren patiënten over de resultaten van het onderzoek, vragen hen en hun familieleden om feedback over de onderzoeksplannen en over de documenten die nodig zijn om patiënten te informeren (zoals het formulier voor geïnformeerde toestemming voor deelname aan klinisch onderzoek). Zijn de doelstellingen duidelijk en adequaat? Is het voorgestelde behandelingsplan en, bijvoorbeeld, het aantal ziekenhuisbezoeken realistisch en aanvaardbaar? Is het in duidelijke en eenvoudige taal geschreven, zodat de patiënt precies begrijpt wat het betekent om aan klinisch onderzoek deel te nemen?

Wat zijn de verwachtingen van uw onderzoek?

Voor de lopende klinische studies hopen wij te kunnen aantonen dat gepersonaliseerde dendritische celtherapie met succes kan worden geproduceerd en toegediend als eerstelijnsbehandeling in combinatie met standaard chemotherapie.

De eerste klinische studies met een nieuwe therapie en/of combinatie zijn bedoeld om de haalbaarheid en de veiligheid te testen.

Uit deze klinische studie in de eerste fase, met kleine groepen van 10 tot 20 kankerpatiënten, verwachten wij een goede indicatie van werkzaamheid te verkrijgen. Maar deze werkzaamheid kan alleen worden aangetoond in klinische studies in een latere fase met grotere groepen patiënten.

Vertel ons over uw huidig onderzoek gefinancierd door Stichting tegen Kanker

Wij zien veelbelovende resultaten in klinisch onderzoek met de ontwikkelde gepersonaliseerde celimmunotherapie. In het bijzonder met betrekking tot klinisch onderzoek naar dendritische celtherapie bij longvlieskanker. We zien opmerkelijk goede resultaten. Het huidige onderzoek vormt de voltooiing van het project dat 4 jaar geleden door de Stichting tegen Kanker werd goedgekeurd. Waarom was dat? De artsen waren zo onder de indruk dat zij nog meer patiënten wilden behandelen om de groep uit te breiden en de gegevensverzameling te versterken. Helaas zien we niet bij alle patiënten zo’n goede respons. Met deze gegevens gaan we terug naar het lab om te bestuderen waarom sommige patiënten wel en andere niet reageren.

In het algemeen zijn het de in klinische proeven verzamelde gegevens die “hoop” geven – zowel aan de patiënten als aan de wetenschap – op de ontwikkeling van een doeltreffende therapie.

Wat zijn je hoop voor je onderzoek?

Mijn hoop is dat we de doelen die we ons gesteld hebben, zullen kunnen bereiken: het vertrouwen dat de patiënten die deelnemen aan de klinische studie stellen in het onderzoek te kunnen vertalen in antwoorden en in impact voor de patiënten binnen en buiten de studie. En om de behandelingen die in ontwikkeling zijn, te kunnen verbeteren en met nieuwe kennis te kunnen innoveren.

Hoe maakt de financiering van de Stichting tegen Kanker een verschil?

Alleen met projectfinanciering, zoals deze van Stichting tegen Kanker, kunnen we onze ideeën werkelijkheid laten worden. Dit is een feit. Betrokkenheid en zichtbaarheid gaan hand in hand.